Strona stworzona przez Kapary.com

Druga wojna światowa na ziemiach polskich to nie tylko walki zbrojne na wielu frontach, ogromne cierpienie ludności fizycznej, ale również eksterminacja tej części mieszkańców, która była uważana za elitę społeczeństwa. Niewątpliwie do tej grupy można zaliczyć osoby związane z sądownictwem, w tym również członków palestry. Adwokaci w II Rzeczypospolitej to nie tylko osoby wykonujący zawód obrońcy procesowego, ale również przedstawiciele władz państwowych i samorządowych, członkowie organizacji społecznych, kulturalnych i patriotycznych. Wydaje się, że z tego względu ta grupa zawodowa była szczególnie narażona na eksterminację ze strony tak Niemców jak i Sowietów.

Członkowie elit II Rzeczypospolitej ginęli nie tylko w trakcie działań wojennych, ale również w wyniku masowych rozstrzelań, trudnych warunków w obozach jenieckich, czy zagłady w obozach koncentracyjnych dokonywanych tak przez najeźdźcę niemieckiego jak i sowieckiego.

Obóz koncentracyjny Auschwitz – Birkenau był jednym z czterech założonych na ziemiach polskich, obok obozu na Majdanku, w Warszawie i Żabikowie. Projekt jego założenia powstał w Urzędzie Wyższego Dowódcy SS i Policji we Wrocławiu (der Hohere SS – und Polizeifuhrer Sudost), na czele którego stał SS – Gruppenfuhrer Erich von dem Bach – Zelewski. Przyczynkiem do ich powstania stały się przepełnione więzienia na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim oraz wzmagający się ruch oporu przeciwko najeźdźcom niemieckim. Arpad Wigand, inspektor policji bezpieczeństwa i służby bezpieczeństwa (Inspekteur der Sicherheitspolizei und des Sicherheitsdienstes – Sipo u. SD), wskazał Oświęcim jako to miejsce, które może być idealnym miejscem nadającym się pod przyszły obóz koncentracyjny ze względu na istniejące tam koszary i dogodne miejsce posiadające połączenia kolejowe zarówno ze Śląskiem, Generalną Gubernią, Czechosłowacją jak i Austrią¹.

Po dokonaniu oględzin przez stosowne komisje 27 kwietnia 1940 roku Reichsfuhrer SS Heinrich Himmler wydał rozkaz założenia właśnie w Oświęcimiu obozu koncentracyjnego, który miał być rozbudowywany siłami przybywających tam więźniów. Obóz rozpoczął działalność 20 maja 1940 roku, kiedy przybyli pierwsi skazani². W ciągu całego okresu istnienia obozu, był on rozbudowywany, tak aby przyjął kolejnych więźniów. Początkowo miał to być kolejny z obozów koncentracyjnych, tworzonych przez nazistów już od początku lat trzydziestych. Funkcję tę Auschwitz spełniał przez cały okres swego istnienia, także gdy - od 1942 roku - stał się równocześnie jednym z ośrodków „Endlösung der Judenfrage” (ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej) - nazistowskiego planu wymordowania Żydów zamieszkujących okupowane przez III Rzeszę tereny. W szczytowym okresie działania obóz składał się z trzech części: Auschwitz I (utworzony w 1940 roku w budynkach przedwojennych koszar), Auschwitz II – Birkenau (największy z całego kompleksu utworzony w 1941 roku, główne miejsce masowej zagłady) i Auschwitz III (ponad 40 podobozów powstałych w latach 1942 – 1944)³.

W latach 1940 – 1945 do KL Auschwitz deportowano 384 prawników. Wśród nich 339 stanowili Polacy, 35 to polscy Żydzi, 8 Ukraińcy a 2 Łemkowie. Rozkładając tą grupę na poszczególne zawody prawnicze 204 należało do palestry, w tym 192 to adwokaci a 12 – aplikanci adwokaccy, 30 – sędziowie, 7 – prokuratorzy, 8 – notariusze, a inne zawody prawnicze – 135. Spośród wszystkich adwokatów przewiezionych do obozu w Auschwitz 166 było narodowości polskiej, 34 żydowskiej, 3 ukraińskiej, a 1 Łemko⁴.

Dzięki skrupulatnej pracy Niemców, którzy nie tylko bardzo dokładnie tworzyli dokumentację obozową dla poszczególnych grup przywożonych do Oświęcimia, ale również zakładali karty dla poszczególnych więźniów, oraz późniejszej pracy archiwistów i muzealników polskich nad zachowaniem zawartości archiwów obozowych posiadamy dziś wiele źródeł potwierdzających bytność określonych osób w KL Auschwitz.

Możemy wyróżnić wiele źródeł do badania działalności obozu koncentracyjnego w Auschwitz – Birkenau. Poniżej wyróżniłem te, z którymi zetknąłem się w trakcie badań nad tematem adwokatury poznańskiej:

1. Księgi Pamięci – zawierają informacje o ponad 70 tys. Polakach deportowanych do KL Auschwitz uzyskane z zachowanych dokumentów archiwalnych i korespondencji z byłymi więźniami i ich rodzinami. W latach 2000 – 2012 opublikowano pięć Ksiąg Pamięci (śląską, warszawską, krakowska, radomską, lubelską i wielkopolską)⁵.

2. Häftlingskrankenbau Auschwitz I - block 28, czyli książka szpitala blok 28 – zawiera wpisy dotyczące ewidencji chorych więźniów za okres 27 sierpnia 1941 i 19 stycznia 1944 roku⁶.

3. Leichenhalle, czyli Książka kostnicy – prowadzona przez Stanisława Ryszela. obejmuje okres od 7 października 1941 do 31 sierpnia 1943 roku. Zapisywał on dane więźniów zmarłych lub zabitych w szpitalu obozowym, rozstrzelanych pod Ścianą Śmierci, powieszonych na placu apelowym, czy zmarłych w blokach mieszkalnych. W Książce kostnicy odnotowywano numery prawie 23 000 zmarłych więźniów, których zwłoki składowano w kostnicy przed spaleniem w krematorium⁷.

4. Staerkebuch, czyli Książka stanów dziennych – prowadzona przez więźniów – pisarzy w okresie między 19 stycznia i 19 sierpnia 1942 roku. Po każdym apelu obozowym – rano, wieczorem, w początkowym okresie także w południe – pisarze odnotowywali w tym dokumencie ogólną liczbę więźniów. Wszyscy zmarli, przeniesieni, zwolnieni i zbiegli w danym dniu więźniowie byli w niej wymienieni indywidualnie z podaniem podstawowych informacji o każdym⁸.

5. Sterbebücher, czyli baza danych aktów zgonu powstała na podstawie zachowanych Ksiąg Zgonów osób, które zginęły między 29 lipcem i 31 grudniem 1943 roku. W obozowym akcie zgonu występują następujące pola: nr aktu, data wystawienia, imię, nazwisko, wyznanie, miejsce zamieszkania data śmierci, godzina śmierci, miejsce śmierci - zawsze Kasernestrasse Auschwitz (ul. Koszarowa), nie obóz (!), data i miejsce urodzenia, imię i nazwisko ojca, imię i nazwisko matki, imię i nazwisko żony lub męża, lekarz stwierdzający zgon, data, podpis, przyczyna zgonu (fikcyjna)⁹.

6. Zugangsliste, czyli Listy nowoprzybyłych - zawierała podstawowe dane personalne każdego więźnia: numer więźnia, rodzaj więźnia, nazwisko i imię, datę i miejsce urodzenia oraz zawód¹⁰.

Mimo wielości źródeł ustalenie określonej grupy osób należącej do palestry poznańskiej w okresie międzywojennym nie było zadaniem łatwym, a często nastręczającym licznych wątpliwości. Sytuacja ta wynikała z trzech zasadniczych powodów. Po pierwsze, dane znajdujące się w dokumentacji niemieckiej nie musiały być prawdziwe, albo przynajmniej pełne. Z oczywistych względów Polacy ukrywający się przed aresztowaniem i zgładzeniem z rąk niemieckich często starali się nie podawać swoich prawdziwych personaliów. Po drugie, dokumentacja, która się zachowała nie musiała być dokumentacją w pełni zachowaną i dlatego nie wszystkie informacje ocalały. Po trzecie, w kilku przypadkach badania doprowadziły do odnalezienia dwóch osób o tych samych imionach i nazwiskach, a dopiero bardziej szczegółowa analiza danych pozwoliła ustalić, czy jest nią ta a nie inna osoba.

W artykule, podobnie jak i w przyszłej pracy doktorskiej, przyjąłem założenie, że grupą adwokatów, których życie i działalność mam zamiar analizować byli wszyscy członkowie palestry, którzy choćby w najmniejszym stopniu praktykowali w Poznaniu. Do tej pory udało mi się wyodrębnić grupę około 290 takich osób. Po analizie baz danych znajdujących się na stronie internetowej Muzeum w Auschwitz - Birkenau¹¹, literatury przedmiotu i materiałów przesłanych przez Doktora Wojciecha Płosę udało mi się wyodrębnić grupę 9 adwokatów, którzy w krótszym bądź dłuższym czasie związali swoją karierę zawodową z Poznaniem. Są to:

1. Rudolf Baranowski

2. Aleksander Bernsteyn

3. Julian Eborowicz

4. Michał Howorka

5. Mieczysław Hrabyk

6. Jan Powidzki

7. Władysław Prauss

8. Stanisław Sławski

9. Erwin Szeib

10. Zdzisław Szewczyk

Mimo, że omawiam życie i działalność adwokatów poznańskich to trzeba pamiętać o tym, że w trakcie swojej kariery zawodowej przemieszczali się oni po całych kraju, często nawet zmieniali profesję. Z tego względu okupacja zastała ich w różnych miejscach i w różnych sytuacjach. Poszczególne osoby trafiły do KL Auschwitz z różnych, często odległych miejsc i tak Aleksander Bernsteyn przybył transportem z Francji, a pozostali z różnych miejsc znajdujących się na okupowanych ziemiach polskich. Poniżej w krótkich biogramach przedstawię najważniejsze fakty z życia, zwłaszcza okresu wojennego, poszczególnych adwokatów.

Baranowski Rudolf - urodzony 29 kwietnia 1888 roku w Przemyślu, adwokat w Poznaniu w latach 1924 – 1939, przywieziony do KL Auschwitz 12 lutego 1943 roku w grupie 606 mężczyzn skierowanych do obozu z więzienia w Radomiu. Miał w KL Auschwitz numer obozowy 101653. 7 grudnia 1944 roku został przeniesiony z KL Auschwitz do KL Buchenwald, gdzie miał numer obozowy 29097¹².

Aleksander Bernsteyn – urodzony 22 października 1886 roku w Winnicy, ojciec Lazar, matka Izabela, z domu Wolfgang, żona Kamila Wanda Belina – Wójcikiewicz, adwokat w Poznaniu w latach 1921 – 1939. Przed wybuchem II wojny światowej wyemigrował do Francji. Podczas okupacji niemieckiej mieszkał przy Avenue des Polomiers w Juan les Pins. Tam został deportowany z powodów rasowych. Został zamordowany 7 października 1942 roku¹³.

Julian Eborowicz - urodzony 25 sierpnia 1881 roku w miejscowości Bendery, żonaty z Janiną z domu Zdanowicz, adwokat w Poznaniu w latach 1931 – 1939. Przywieziony do KL Auschwitz 6 lipca 1943 roku w grupie 131 mężczyzn skierowanych do obozu z więzienia Pawiak w Warszawie. Miał w KL Auschwitz numer obozowy 127744. 24 czerwca 1943 roku został przeniesiony z KL Auschwitz do KL Buchenwald, gdzie miał numer obozowy 62881¹⁴.

Michał Howorka – urodzony 29 września 1900 roku w Zielonkach, ojciec Stanisław, matka Maria z domu Ślizowska, żona Helena, z domu Bieguła, adwokat w Poznaniu w latach 1930 – 1939. Brał udział w życiu ruchu narodowego. Podczas wojny mieszkał w Warszawie. Pracował w Instytucie Fermentacyjnym. Był członkiem podziemnego Stronnictwa Narodowego i Związku Walki Zbrojnej. 17 maja 1941 roku został aresztowany i osadzony w więzieniu Pawiak. 24 lipca 1941 roku został przywieziony transportem z Warszawy do KL Auschwitz. W obozie odznaczono go numerem 18423. Zmarł 10 marca 1942 roku w wyniku wyniszczenia organizmu¹⁵.

Mieczysław Hrabyk – urodzony 24 listopada 1904 roku we Lwowie, ojciec Piotr, matka Stefania, z domu Twardowska. W latach 1933 – 1939 adwokat w Poznaniu. W trakcie II wojny światowej pracował w konspiracji. W 1940 roku w celu prowadzenia działalności podziemnej wyjeżdża na Śląsk. Został aresztowany w Czechowicach – Dziedzicach, a następnie osadzony w więzieniu w Zabrzu. 24 czerwca 1940 skierowano go do KL Auschwitz. Po krótkim pobycie trafia do więzienia Pawiak w Warszawie. 22 września 1940 roku wraca do Auschwitz. 19 grudnia tegoż roku ponownie osadzony w więzieniu Pawiak. Ostatecznie 28 maja 1941 roku wraca do Auschwitz. Do marca 1942 roku zatrudniony w komandzie Betonkolonne. Zginął 25 kwietnia 1942 roku¹⁶.

Jan Powidzki – urodzony 15 maja 1905 roku w Poznaniu

Władysław Prauss - urodzony 10 września 1897 roku w Warszawie, ojciec Władysław, matka Aleksandra, z domu Gunderman. W latach 1934 – 1939 adwokat w Poznaniu. Po wkroczeniu Niemców do Poznania wysiedlony z Kraju Warty, zamieszkał w miejscowości Lubasz koło Dąbrowy Tarnowskiej. Przywieziony do KL Auschwitz 14 kwietnia 1942 roku w grupie 57 mężczyzn skierowanych do obozu z więzienia w Krakowie. Miał w KL Auschwitz numer obozowy 29617. Zginął w KL Auschwitz 28 lipca 1942 roku¹⁷.

Stanisław Sławski – urodzony 11 grudnia 1881 roku w Poznaniu, ojciec Stanisław, matka Konstancja, z domu Motty. W latach 1925 – 1939 wraz z bratem Janem prowadził praktykę adwokacką w Poznaniu. Na początku okupacji został wysiedlony z Kraju Warty i zamieszkał w Radomiu. Tam 11 listopada 1942 roku został aresztowany i osadzony w miejscowym więzieniu. 16 grudnia 1942 roku został przewieziony do KL Auschwitz. Otrzymał numer obozowy 83839. Zginał w KL Auschwitz 9 marca 1943 roku¹⁸.

Erwin Szeib – urodzony 22 sierpnia 1884 roku w Peczyniżnie koło Kołomyi, ojciec Józef, matka Zofia, z domu Chrzanowska, żona Augustyna, z domu Dobiecka. W latach 1931 – 1939 adwokat w Poznaniu. Po wkroczeniu wojsk niemieckich został wraz z rodziną wysiedlony z Kraju Warty i zamieszkał w Tarnogrodzie koło Biłgoraja. 2 kwietnia został uwięziony w więzieniu na Zamku Lublinie. Cztery dni później został przewieziony do KL Auschwitz. Otrzymał numer obozowy 13885. 28 czerwca 1941 roku zginął w KL Auschwitz¹⁹.

Zdzisław Szewczyk - urodzony 27 października 1862 roku w Tarnobrzegu, adwokat w Poznaniu w latach 1925 – 1939. Zatrzymany 9 września 1943 roku w Mosinie. Osadzony w obozie w Żabikowie. W dokumentach Muzeum Auschwitz – Birkenau zachował się jedynie akt zgonu na nazwisko Zdzisława Szewczyka z informacją o zawodzie „Richter” (sędzia). Według tego dokumentu Zdzisław Szewczyk zginął w KL Auschwitz 18 grudnia 1943 roku²⁰.

Powyższe informacje dotyczące adwokatów poznańskich okresu międzywojennego osadzonych w KL Auschwitz – Birkenau pokazują w jak odmienny sposób można było trafić do obozu koncentracyjnego. Część z adwokatów została osadzona ze względu na swoją konspiracyjną działalność przeciwko okupantowi niemieckiemu, jednak kilkoro z nich mimo, że nie brało udziału w walce podziemnej, również tam zostało uwięzionych i straconych. Taki sposób działania władz okupacyjnych pokazuje, że ich prawdziwą intencją było fizyczne unicestwienie elity intelektualnej II Rzeczypospolitej, której adwokaci stanowili niepodważalnie istotną część.

BIBLIOGRAFIA

Opracowania:

Czech D., Konzentrationslager Auschwitz – zarys historyczny [w:] Oświęcim. Hitlerowski obóz masowej zagłady, Warszawa 1981.

Dębski J., Polscy adwokaci w obozie koncentracyjnym Auschwitz 1940 – 1945, Oświęcim 2016.

Księga Wielkopolan – więźniów KL Auschwitz – Birkenau, red. R. Łuczak,. Poznań 1999.

Strony internetowe

http://www.auschwitz.org/historia/kl-auschwitz-birkenau (11.03.2019).

http://www.auschwitz.org/muzeum/informacja-o-wiezniach/ (11.03.2019).

http://www.auschwitz.org/muzeum/o-dostepnych-danych/dokumenty-medyczne/haeftlings-krankenbau-auschwitz-i-block-28/ (11.03.2019).

http://www.auschwitz.org/muzeum/o-dostepnych-danych/kartoteki-i-wykazy/staerkebuch/ (11.03.2019).

http://www.auschwitz.org/muzeum/o-dostepnych-danych/ksiegi-pamieci/ (11.03.2019).

http://www.auschwitz.org/muzeum/o-dostepnych-danych/listy-nowoprzybylych (11.03.2019).

http://www.auschwitz.org/muzeum/o-dostepnych-danych/rejestry-zgonow/leichenhalle/ (11.03.2019).

http://www.auschwitz.org/muzeum/o-dostepnych-danych/rejestry-zgonow/sterbebcher/ (11.03.2019).

http://www.straty.pl/pl/szukaj-w-bazie (11.03.2019).

http://www.auschwitz.org/muzeum/informacja-o-wiezniach/ (11.03.2019).